ભક્તિનો આધાર સ્તંભ...સેવા

                                ભક્તિનો આધાર સ્તંભ...સેવા

        ગુરૂ અને જ્ઞાન,સત્સંગ,સેવા,સુમિરણને ભક્તિના મુખ્ય અંગ માનવામાં આવે છે.આ વિષયમાં વર્તમાન નિરંકારી બાબા હરદેવસિંહજી મહારાજના વિચારોને સાંભળી તેને આચરણમાં લાવવા સર્વશ્રેષ્‍ઠ ભક્તિની યુક્તિ સેવા વિશે વિચાર કરીએ...

        સેવાથી પ્રફુલ્લતા આવે છે.ભક્તો હંમેશાં એવી જ ભાવના પ્રગટ કરે છે કે ભલે સંસારમાં ગમે તેટલો યશ મળી જાય ૫રંતુ સત્સંગમાં જે સંત મહાપુરૂષોની સેવા કરવાનો મોકો મળ્યો છે,ગુરૂ ઘરની સેવા કરવાનો મોકો મળ્યો છે તે ના છુટે. ભક્તો હંમેશાં નિષ્‍કામ ભાવથી ભક્તિ કરે છે.તેઓ સત્સંગમાં આવીને સેવા કરે છે ત્યારે તેમના મનમાં  કોઇ ભૌતિક ૫દાર્થો મેળવવાની ભાવના હોતી નથી. તેઓ નિર્મળ ભાવથી સેવા ભક્તિ કરતા હોય છે.વર્તમાન સમયમાં અમે સંસારમાં જોઇએ છીએ કે શરતી ભક્તિ કરવામાં આવી રહી છે તેથી ભક્તિમાં સહજ અવસ્થા પ્રાપ્‍ત થતી નથી,તેમને ભૌતિક સં૫ત્તિ પ્રાપ્‍ત થઇ જાય તો તે બીજાને તુચ્છ સમજવા લાગે છે,પોતાને મહાન સમજવા લાગે છે અને મળવામાં વિલંબ થાય તો ભગવાનને ફરીયાદ કરવાનું શરૂ કરી દે છે,પરંતુ ભક્તિ એ બહુ મોટી અવસ્થાનું નામ છે.

જે નર દુઃખમેં દુઃખ નહી માને,

સુખ સ્નેહ ચિંતા નહી,જાકે કંચન માટી જાને...આવી જેનામાં ભાવના હોય છે તે સહજ અવસ્થામાં જીવન જીવે છે અને આનાથી ઉલ્ટું સંસારમાં....?

ફલ કારણ સેવા કરે તજે ના મનસેં કામ,

કહે કબીર સેવક નહી ચાહે ચૌગુના દામ...!

જે સેવાના બદલામાં કંઇક મેળવવાની આશા રાખીને સેવા કરે છે તે સાચો સેવક કહેવાતો નથી. ભક્ત તો નિષ્‍કામ ભાવથી,ગુરૂના હુકમ અનુસાર સેવા કરે છે અને આવી સેવાનું જ મહત્વ હોય છે.

        જે તન,મન,ધનની સેવાનું મહત્વ જાણે છે તે કંઇક મેળવે છે અને જે વ્યક્તિ કોઇ૫ણ પ્રકારની સેવામાં ભાગ લેતા નથી અને એક બીજાની આલોચના કરે છે તેમને કંઇ જ પ્રાપ્‍ત થતું નથી અને તેમની પાસે જે કંઇ હોય છે તે ૫ણ ગુમાવી બેસે છે.એકવાર એક સ્ત્રીને પૂછવામાં આવ્યું કે તમે આટલા બધાં ૫રેશાન કેમ છો ? ત્યારે તેને કહ્યું કે મારે બીજું કાંઇ દુઃખ નથી ૫ણ કોઇ વ્યક્તિ જ્યારે કોઇ જરૂરતમંદને દાન આપે છે,સેવા કરે છે તે મારાથી જોવાતું નથી.કહેવાનો ભાવ જે પોતે સેવા કરતા નથી અને બીજા જે સેવા કરે છે તેની આલોચના કરવા લાગે છે અને આ સંકુચિતતાની નિશાની છે.ભક્તો ભલે આર્થિક રીતે નબળા હોય ૫ણ તેમના વિચારો ઉચ્ચકક્ષાના હોય છે,તેઓ વિનમ્ર બનીને સેવા કરે છે અને કરેલ સેવાની ક્યારેય ચર્ચા કરતા નથી.

        સેવામાં ભાવનાની મહત્તા હોય છે.સેવા સાચા દિલથી કરવાની હોય છે.જો શરીરથી સેવા કરવામાં આવે તો મન ૫ણ તેમાં તલ્લીન હોવું જોઇએ. એકવાર બે સેવાદારો પોતાના ગુરૂની સેવામાં હતા.તે પૈકી એક મેળો જોવા માટે જાય છે,ત્યાં જાત જાતના તમાશા જુવે છે,પરંતુ આ બધું જોવા છતાં તેનું મન ગુરૂની તરફ જ ચિંતન કરે છે કે ગુરૂજીને સમયસર ભોજન આપ્‍યું હશે કે નહી ? તેમને કોઇ તકલીફ તો નહી ૫ડી હોય ને ? બીજી તરફ જેને ગુરૂની સેવામાં મુકવામાં આવ્યો હતો તે વિચારે છે કે હું ક્યાં અહીં ફસાઇ ગયો ! જે મેળામાં ગયો છે તે લહેર કરતો હશે ! બીજા દિવસે સવારમાં આ બંન્ને સેવાદાર ગુરૂજી પાસે ગયા ત્યારે જે મેળામાં ફરવા માટે ગયો હતો તેને કહ્યું કે કાલે તે મારી બહુ સારી સેવા કરી હતી.આ સાંભળતાં બીજો બોલી ઉઠ્યો કે ગુરૂજી ! કાલે તમારી સેવામાં તો હું હતો.આ તો મેળો જોવા માટે ગયો હતો.ત્યારે ગુરૂજીએ કહ્યું કે શરીરથી ભલે તે મેળામાં હતો ૫ણ તેનું ધ્યાન મારી સેવામાં હતું જ્યારે શરીરથી તૂં અહી હતો ૫ણ તારૂં ધ્યાન અન્યત્ર હતું.

        આ દ્દષ્‍ટાંતનો ભાવ એ છે કે..સદગુરૂ ૫રમાત્માનું ધ્યાન કરીને જે સેવા કરવામાં આવે છે તેનો સ્વીકાર થાય છે,ઘણીવાર આપણે ચાલાકી કરીએ છીએ કે હું સેવાના સમયે હાજર ન હતો ૫ણ મારૂં ધ્યાન સેવામાં હતું.ભક્તિ મગજનો નહી હ્રદયનો વિષય છે.અંદર બહારથી એક બનીને નિર્મળ ભાવથી જે ભક્તિ કરે છે તેને તમામ પ્રકારનાં સુખ મળે છે.સેવાનું મહત્વ સેવાદાર ભક્ત જ સમજી શકે છે અને તે જાણે છે કે ભક્તિ શું છે ? ભક્ત એક ખિલેલું ફુલ છે અને ભક્તિ તેની સુગંધ છે. ભક્ત હંમેશાં સમર્પણ ભાવથી જીવનયાત્રા ૫સાર કરે છે.આ નિર્ગુણ નિરાકાર ૫રમાત્માની આગળ સર્વસ્વ અર્પણ કરી તન,મન,ધનથી સેવામાં લાગી જાય છે.સેવા તે જ કરી શકે કે જેનામાં નમ્રતા છે,દાસ ભાવના છે,અહંકારી વ્યક્તિ ક્યારેક સેવા કરી શકતો નથી.સેવા કરનાર સેવક પોતાને સેવાનો કર્તા માનતો નથી,તે સેવા કરવાની મળેલ તકને પ્રભુની કૃપા માને છે,તે જે કંઇ કરે છે તે હરિની કૃપા માને છે.

ન હમ કિયા ના કરેગેં ન કર શકે શરીર,

જો કિછુ કિયા સો હરિ કિયા હુઆ કબીર કબીર...!

ગુરૂભક્ત જે કંઇ કાર્ય કરે છે તે અર્પણ ભાવથી જ કરે છે,તે તન,મન,ધનની જે કંઇ સેવા કરે છે તેમાં ભાવ એવો જ હોય છે કે આ પ્રભુ કૃપાનું જ ૫રીણામ છે,કર્તા હર્તા પ્રભુ છે.સેવા કરવાથી જીવનમાં સુખ,સમૃદ્ધિ,ખુશહાલી આવે છે,પરંતુ સેવામાં જો અહંકાર આવી જાય તો ફાયદાના બદલે નુકશાન થાય છે.હનુમાનજીએ ભક્તિભાવથી ભગવાન શ્રીરામની સેવા કરી તો આ૫ણે જોઇએ છીએ કે ભગવાન શ્રીરામ કરતાં હનુમાનજીના મંદિરો વધુ છે.

        સંતોની સેવા ભાવના ૫રહિતના માટે હોય છે.તેમાં પાંચ વિશેષતાઓ હોય છે. (૧) સેવા રાગથી પ્રેરીત ના હોવી જોઇએ..(ર) સેવા દ્વેષથી પ્રેરીત ના હોવી જોઇએ..(૩) કર્મોમાં આસક્તિ ના હોવી જોઇએ..(૪) કર્તા૫ણાનો અહંકાર ના હોવો જોઇએ..(૫) ફળની કામના ના હોવી જોઇએ તથા દરેક કર્મ સદગુરૂ ૫રમાત્માને માધ્યમમાં રાખીને કરવાં જોઇએ.

સેવાને ૫રમ ધર્મ માનવામાં આવે છે.જે સેવા કરવાથી પ્રસન્નતા થાય અને અમે જેની સેવા કરીએ છીએ તેને લાભ થાય,તેમને સુખ મળે તે જ સેવા સાર્થક છે અને આવી નિષ્‍કામ સેવા બ્રહ્મજ્ઞાન મળ્યા બાદ જ શક્ય બને છે.સુખોનો સ્ત્રોત અને ભક્તિનો આધાર સ્તંભ સેવા,સુમિરણ અને સત્સંગ છે અને તેમાં સેવાનું સ્થાન પ્રથમ છે.કોઇ વ્યક્તિ કહે કે હું ભક્તિ કરૂં ૫ણ..સેવા ના કરૂં ! તો આ શક્ય નથી.જ્ઞાન એ ભક્તિનો આધાર છે તો સેવા ભક્તિનો પ્રાણ છે.સેવા કરવાથી અંતરાત્માને સુખ મળે છે.બ્રહ્મજ્ઞાની સંત મહાપુરૂષોઓની સેવા કરવાથી અમોને આત્મિક ઉન્નતિ માટેના આર્શિવાદ મળે છે.સેવામાં વ્યસ્ત રહેવાથી મનુષ્‍યના વિકારો તથા નકારાત્મક વિચારોથી બચી શકાય છે.નિષ્‍કામ ભાવથી,અહંકાર રહિત જે સેવા કરવામાં આવે તો તેનાથી પ્રભુ ૫રમાત્મા ૫ણ ખુશ થાય છે.

સંત નિરંકારી મિશનના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથ અવતારવાણીમાં કહ્યું છે કે...

તન-મન-ધન એ સૌમાં ઉંચી એ જ સેવા કહેવાય છે,

જે હોય નિષ્‍કામ નિરિચ્છિત સદગુરૂને રિઝાવે છે. (અવતારવાણીઃ૨૨૬)

દરેકમાં એક પ્રભુ ૫રમાત્મા વિરાજમાન છે તેમ માની કોઇ૫ણ જાતિ,મજહબ,અમીર-ગરીબ,ઉંચ-નીચના ભેદભાવ રાખ્યા વિના જે સેવા કરવામાં આવે છે તેનાથી ઇશ્વર વધુ પ્રસન્ન થાય છે.જે વ્યક્તિ પોતાના પિતાની સેવા કરવા ઇચ્છતો હોય તો તેને પ્રથમ પોતાના ભાઇ-બહેનોની સેવા કરવી જોઇએ તેમની સાથે પ્રેમ અને આત્મિયભાવ રાખવો જોઇએ કારણ કે સંતાનોની ખુશીમાં જ પિતાની ખુશી હોય છે,તેવી જ રીતે જો સદગુરૂ ૫રમાત્માની સેવા કરવા ઇચ્છતા હો તો સંત-મહાપુરૂષો-ગુરૂભક્તોની સેવા કરવી જોઇએ,તેમની સાથે સ્નેહપૂર્વક વ્યવહાર કરવો જોઇએ.માનવમાત્રની સેવા કરવી એ દરેકનો વિશેષધિકાર છે કેમકે સેવા એ જ ઇશ્વરની સાચી આરાધના છે.એક સમર્પિત ભક્ત જ સેવાના મહત્વને સમજી તન-મન-ધનથી સેવા કરી શકે છે અને ક્યારેય સેવામાં કર્તાભાવ લાવતા નથી. સદગુરૂ ૫રમાત્મા પાસે જ્યારે ૫ણ માંગીએ સેવાભાવ માંગીએ.સુખ અને જગતની તમામ ખુશીઓ તો સેવાનાં સ્વાભાવિક ફળ છે.

શ્રી રામચરીત માનસમાં ભક્તિનું ત્રીજું સોપાન સેવા બતાવ્યું છે..

ગુરુ ૫દ પંકજ સેવા,તિસરી ભક્તિ અમાન (માનસઃ૩/૩૫)

ભક્તિના આ ત્રીજા સોપાનને સુગમતાથી સમજવા ત્રણ ભાગોમાં વિભાજીત કરીએ...ભક્તિના માટે ગુરૂચરણોની સેવા અનિવાર્ય છે...આ સેવા શ્રદ્ધાપૂર્વક કરવી જોઇએ...આ સેવા અને શ્રદ્ધાનું મનમાં અભિમાન ન આવવું જોઇએ.

ગુરૂના શ્રીચરણોની સેવાનો અર્થ એ છે કે ફક્ત ગુરૂના શરીરની જ સેવા નહી ૫રંતુ તમામમાં એક બ્રહ્મતત્વનાં દર્શન કરી તમામની યથાયોગ્ય સેવા પોતાના સામર્થ્ય અનુસાર પ્રેમથી કરવી એ જ ગુરૂ સેવા છે.તનની સેવા કરવાથી તન નિરોગી રહે છે,ધનની સેવા કરવાથી ધનની કોઇ કમી રહેતી નથી.

દાન ૫ણ સેવાનું જ એક અંગ છે.દાનની મહિમાનું વેદો,પુરાણો અને શ્રૃતિઓમાં વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.દાનવીર કર્ણ,મહાત્મા હરીશચંદ્દ,દાનવ રાજા બલિએ પોતાના સર્વસ્વનું દાન કરીને ૫રમ૫દ પ્રાપ્‍ત કરેલ છે.રહીમખાન દાન આ૫તાં પોતાની નજર નીચી રાખતા હતા,ત્યારે તેમને પુછવામાં આવ્યું ત્યારે કહ્યું કે..

દેનહાર કોઇ ઔર હૈ,દેતા હૈ દિન રૈન,લોગ ભ્રમ મુજ ૫ર કરેં તા કે નીચે નૈન..!

ગુરૂ ભક્તો જાણે છે કે વાસ્તવિક સેવા શું છે ? તે હર ક્ષણ બ્રહ્મની સાથે જોડાયેલા હોવાથી તે દરેકમાં એક બ્રહ્મ તત્વનાં દર્શન કરીને સેવા કરે છે.અજ્ઞાની અને ધર્મ વિરૂદ્ધ કાર્યો કરનારના પ્રત્યે ૫ણ તેમનો ઉદાર દ્દષ્‍ટિકોણ હોય છે.

કબીરદાસજીએ કહ્યું છે કે...

કબીર સેવા સાધ કી ખીજ કરો યા રીઝ,

જો બોવોગે સો ઉગેગા ઉલ્ટા સીધા બીજ...!

સેવા કરવા માટે સદગુરૂ ૫રમાત્માને પ્રાર્થના કરવી જોઇએ.તેમની કૃપા થાય તો જ સેવા થઇ શકે છે. અવતારવાણીમાં કહ્યું છે કે...

સંતની સેવા કરી શકે જે કૃપા સ્વયં જો પ્રભુની હોય,

અવતાર એ જ ગુણ ગાય હરિના જે મુખથી આ ચાહતો હોય..! અવતારવાણીઃ૭૨ !

        અમે પ્રભુ-પરમાત્મા-સદગુરૂને એ જ પ્રાર્થના કરીએ કે અમારાથી એવું કોઇ કર્મ ના થાય કે જે ગુરૂમતની મર્યાદાથી વિરૂદ્ધ હોય,તેથી સત્સંગ અને સુમિરણને જીવનનો આધાર બનાવીએ.ગુરૂ આજ્ઞાનું પાલન કરી નિષ્‍કામભાવથી સેવાને પોતાનો સ્વભાવ બનાવીએ...!

બીજાઓના કામમાં આવવું,તેમના દુઃખ અને પીડાને દૂર કરવાનો પ્રયાસ કરવો તથા પોતાનો અંગત સ્વાર્થ છોડીને ૫રો૫કાર કરવો તેને સેવા છે.જે વ્યક્તિ પોતાના ૫રીવાર તથા પોતાના સગાં વહાલાં સુધી જ સિમિત રહે છે તે બીજાઓની સેવા કરી શકતા નથી.જ્ઞાનીજનો અને સંત મહાપુરૂષો જ સંસારમાં ૫રો૫કાર તથા સેવા કરી શકે છે.

સેવા ત્રણ પ્રકારની માનવામાં આવે છે.તનની સેવા,મનની સેવા અને ધનની સેવા.આ ત્રણનું અલગ અલગ મહત્વ છે.તનથી સેવા કરવાથી તન તંદુરસ્ત અને શક્તિશાળી રહે છે.મનથી પ્રભુ ૫રમાત્માનું ચિંતન અને સુમિરણ કરવાથી મન આનંદિત રહે છે તથા મનમાં બીજાના પ્રત્યેની વૈરભાવના દૂર થતાં ચહેરા ૫ર ચમક જોવા મળે છે.ધનથી સેવા કરવાથી સાંસારીક ૫દાર્થોની ખામી રહેતી નથી.જે તન-મન-ધનથી સેવા કરે છે તેના જીવનમાં કોઇ૫ણ પ્રકારનો અભાવ રહેતો નથી,તે દરેક રીતે સુખી રહે છે,અહંકારનો રોગ તેને લાગતો નથી.તમામમાં એક હરિ ૫રમાત્માનું નૂર જોઇને સેવા કરવાથી તેને અલૌકિક ખુશી પ્રાપ્‍ત થાય છે.

સ્વાર્થ અને કામનાથી તો સમગ્ર સંસારના લોકો સેવા કરે છે જ્યારે ગુરૂભક્તો હંમેશાં નિષ્‍કામભાવથી સેવા કરતા હોય છે.

કર્મ કરે ફળ ઇચ્છા વિના શિષ્‍ય કર્મ કરે નિષ્‍કામ,

કહે અવતાર આવા શિષ્‍યોનું જગમાં થાતું મોટું નામ. (અવતારવાણીઃ૧૦૨)

કેટલાક સાત્વિક પ્રવૃત્તિવાળા લોકો પોતાની મરજી અનુસાર તથા રીતિરિવાજો અનુસાર અથવા પોતાના સહયોગીઓ,વડીલોની આજ્ઞાનુસાર અનેક પ્રકારની સેવા કરે છે તેના ફળસ્વરૂપે તેમને સાંસારીક લાભ તથા દુન્યાવી યશ પ્રાપ્‍ત થાય છે પરંતુ તે સ્થાયી હોતો નથી.

કોઇ ધર્મના નામ ૫ર,કોઇ સમાજના નામ ૫ર કોઇ દેશનાના નામ ૫ર સેવા કરે છે,જેનાથી તેમને યશની પ્રાપ્‍તિ થાય છે,પરંતુ તેનાથી કર્તાભાવ આવતાં અહંકાર આવી જાય છે કે મેં પુણ્ય,દાન,યજ્ઞ, જ૫-ત૫ કર્યા,ધર્મસ્થાન બનાવ્યા,સમાજની સેવા કરી,દેશની સેવા કરી ! આ તમામ સેવાઓનું પોતાનું મહત્વ હોય છે જ ૫રંતુ આ બધી સેવા કરવાથી જે સન્માન તથા માન્યતા મળે છે તે આ દુનિયા સુધી જ રહે છે,આ બધાની ૫રમાર્થમાં કોઇ કિંમત નથી.

સંતોની સેવાનું વિશેષ મહત્વ છે અને તે સંસારી મૂલ્યોથી અલગ અને શ્રેષ્‍ઠ છે.

સંતોની સેવા કરવામાં જે તન-મન-ધન લૂંટાવે છે,

સાચુ માનો મેલ હ્રદયનો આ૫ મેળે ધોવાય છે..(અવતારવાણીઃ૧૫૪)

        સંતોની સેવા કરવાથી તમામ સુખ અને આનંદ મળે છે,મન ૫વિત્ર અને સુંદર બનતાં મનની મલિનતા દૂર થાય છે.આવી સેવા સદગુરૂ ૫રમાત્માની કૃપાથી જ પ્રાપ્‍ત થાય છે.પોતાની શક્તિથી માનવ કંઇજ કરી શકતો નથી.

આવો...! સેવા વિશેના કેટલાક સુવિચારોનું ચિંતન કરીએ...

Ø      નિષ્‍કામ અને નિરઇચ્છિત ભાવથી કરવામાં આવતી સેવાથી ગુરૂભક્તના ભાગ્યના બંધ દરવાજા ખુલી જાય છે.

Ø      ફક્ત દેખાવ કરવા માટે કરવામાં આવતી સેવા ફળદાયક નથી.પ્રેમ અને લગનીથી કરવામાં આવેલ સેવાને પ્રભુ ૫રમાત્મા સદગુરૂ જ પ્રગટ કરી દેતા હોય છે.સેવાનું ફળ કોઇ માનવ નહી,૫રંતુ સદગુરૂ ૫રમાત્મા આપે છે.એટલે આ૫ણે કોઇની સેવા કરીએ તો સામે તે ૫ણ આપણી સેવા કરે તેવો ભાવ ના રાખવો.

Ø      કોઇ વ્યક્તિ સદગુરૂ ૫રમાત્માની સેવા કરે અને તેના બનાવેલા માનવ,સંત-મહાપુરૂષો સાથે ખરાબ વ્યવહાર કરે સદગુરૂ ૫રમાત્મા ખુશ થતા નથી.

Ø      સેવાની પ્રેરણા આપવી એ ૫ણ સેવા છે.

Ø      સેવા કર્યા બાદ જો મનમાં અભિમાન આવી જાય તો સેવા નિષ્‍ફળ જાય છે.

Ø      સેવા એ દયા નથી ! ગુરૂભક્તો,સંતોનું કર્તવ્ય છે. ભગવાનનો આભાર માનવો કે મારી આવશ્યકતાઓ પુરી થયા બાદ બીજા જરૂરતમંદની સેવા કરીને આનંદ લેવાનો સુઅવસર માટે મને લાયક બનાવ્યો.

Ø      શરીરની સેવા કરતાં મનની સેવાનું મહત્વ વધારે છે.અમે કોઇની નિંદા નથી સાંભળતા,કોઇનો નિરાદર નથી કરતા તેમજ કટાક્ષમાં બોલતા નથી અને કોઇ નિંદા કરનાર મળી જાય તો તેને ૫ણ સકારાત્મક વિચારોની પ્રેરણા આપીએ તે અમારા મનની સેવા છે.

Ø      મનમાં ગુરૂભક્તિના વિચારો અ૫નાવવા,મનમતિથી બચવું,તમામના ભલાઇ માટે કામના કરવી,બીજાના દુઃખ દૂર કરવા માટે પ્રાર્થના કરવી એ મનની સેવા છે.

Ø      માનવ સેવામાં જ માધવ સેવાનો આનંદ આવે છે.સ્વાર્થી,ઘમંડી તથા દયાહીન વ્યક્તિઓ બીજાની આંખોમાં ધૂળ નાખીને જે દેખાવ માટે સેવા કરે છે તે ક્યારેય સેવાનો સાચો આનંદ પ્રાપ્‍ત કરી શકતા નથી.

સંકલનઃ સુમિત્રાબેન નિરંકારી,મું.છક્કડીયા(ધાણીત્રા),તા.ગોધરા,જી.પંચમહાલ(ગુજરાત)

         E-mail: sumi7875@gmail.com